NAASR's Mardigian Library has over 30,000 books published over the past three and a half centuries. This includes titles published almost everywhere Armenians have lived in any significant numbers, including major centers of Armenian life (and publishing) such as Yerevan, Etchmiadzin, Tiflis, St. Petersburg, Jerusalem, Constantinople, Smyrna, New Julfa, Beirut, Cairo, Sofia, Venice, Paris, Marseilles, New York, Boston, Fresno, Los Angeles, Buenos Aires and many others. In a way, these books contain the story of the Armenian diaspora itself.
As was mentioned in last week's feature, many hundreds, if not thousands, of books in the NAASR Library carry the stamp of either the bookseller(s) or of a library in which the book formerly resided, or both.
There were an untold number of Armenian book shops, book sellers and small libraries (գրատուն, գրավաճառ, գրադարան; gratun, gravachar, grataran) in many cities and towns where Armenians settled. Exactly how many is not known; as far as we know there has never been any attempt to list them, much less study them, and little is known today about most of them. Nevertheless, they speak volumes (as it were) about the journey the books have made to get where they are now.
Below, a sampling of some of these stamps, mostly from the late 19th century until circa 1930. For the most part, we will let the pictures tell the story.
If you have information about any of these sellers or institutions, we invite you to share it with us.
(Note: as per usual practice, the transliteration of Armenian follows the Library of Congress system.)
Tparan-Gratun M. Mamurean/Imprimerie-Librairie M. Mamourian (Տպարան-Գրատուն Մ. Մամուրեան) / Izmir/Smyrne. This title page of the first edition (1883) of Srbuhi Dusap's (Srpouhi Dussap, 1840–1901) feminist novel Mayta (Մայտա) also bears the stamp of the Armenian Library of Salem (MA). Matteos Mamourian (1830–1901) was a prolific writer, translator, and publisher. (Also faintly visible is the stamp of the Zardarean Gradun--see next entry.)
Left: Zardarean Gradun/K. Polis Chak'mak'chělar / Librairie Zartarian / Tchakmakdjilar (Զարդարեան Գրատուն/Կ. Պոլիս Չաքմաքճըլար);
Right: "Kilikia" Gratun/Tiw 37, Gaprist'an P'oghots, Pera / K. Polis / Librairie "La Cilicie" / 37 Rue Cabristan, Pera / K. Polis/Constantinople (Կիլիկիա Գրատուն Թիւ 37, Գապրիսթան Փողոց, Բերա Կ. Պոլիս)
Left: Nor Gratun / A. P. Eazěchean ew Ěnk./K. Polis / Librairie Nouvelle/A. B. Yazidjian & Cie./Constantinople (Նոր Գրատուն/Ա.Պ. Եազըճեան եւ Ընկ./Կ. Պոլիս);
Right: "Lusaghbiwr" Hratarakchakan Ěnkerut‘iwn / Onnik Zhirayr / K. Polis (Լուսաղբիւր Հրատարակչական Ընկերութիւն/Օննիկ Ժիրայր/Կ.Պոլիս). Onnik Zhirayr (Onnik Srapian) (1878-1915), co-founder of Lusaghbiwr, was arrested on April 24, 1915, and murdered in Ankara.
Left: Gratun "Loys" / Hrand H. Apachean / Beyrouth (Գրատուն "Լոյս" Հրանդ Յ. Ապաճեան/Պէյրութ);
Right: Kesarioy Aghk'atakhnam Ěnkerut'iwn Pēyrut' / Societe Bienfaisance de Cesaree-Beyrouth (Կեսարիոյ Աղքատախնամ Ընկերութիւն Պէյրութ)
Hay Azgayin Srah/Armenian Hall / Gahirē/Cairo (Հայ Ազգային Սրահ/Գահիրէ)
Two stamps of Nersēs Ghazikean / Gravachar / Hratarakich / Himnuats 1900-in / Agheksandria [Established 1900 Alexandria] (Ներսէս Ղազիկեան/Գրավաճառ Հրատարակիչ/Հիմնուած 1900-ին Աղէքսանդրիա)
Left: Hnchakean Kusakts'ut'iwn/Parti Hentchakiste (Հնչակեան Կուսակցութիւն);
Right: Ramkavar Azatakan Kusakts'ut'iwn Egiptosi Shrjanayin Varchutiwn / Parti Democrate Liberal Armenien Conseil Regional d'Egypte (Ռամկավար Ազատական Կուսակցութիւն Եգիպտոսի Շրջանային Վարչութիւն)
Left: G. Tēōk'mēchean/Handznakatar-Gortsakal/1890 i Ruschuk [Ruse, Bulgaria] (Գ. Տէօքմէճեան/Յանձնակատար-Գործակալ/1890 Ի Ռուսճուք);
Right: Gravachar ew Lragravachar / G. Tserikean / 15, Riw de Tominikēn, 15 / Marsēyl [Marseille] (Գրավաճառ եւ Լրագրավաճառ/Գ. Ծերիկեան 15, Ռիւ տէ Տոմինիքէն, 15/Մարսէյլ)
Left: Ktuchean Gratun / Whitinsville, Mass. (Կտաւճեան Գրատուն);
Right: Armenian Library, Worcester, Mass., U.S.A. / Tangarani Miut'iwn Haykakan Kachari / 1892, Usděr (Թանգարանի Միութիւն Հայկական Կաճառի/1892 Ուսդըր)
Left: Hay Sahmanadrakan Ramkavar Kusaktsutiwn Amerikayi/Armenian Constitutional Democratic Party of America / Uōt'rt'auni Akumb/Watertown Club (Հայ Սահմանադրական Ռամկավար Կուսակցութիւն Ամերիկայի/Ուօթրթաունի Ակումբ);
Right: H. H. D. Zhoghovrdayin Akumb Uat'rt'aun / Watertown A.R.F. Public Club (Հ.Յ.Դ. Ժողովրդային Ակումբ Ուաթրթաուն)
Left: Azgayin Gradaran Ist'-K'ēmrichi/Armenian Library of E. Cambridge, Mass (Ազգային Գրադարան Իսթ-Քէմրիճի);
Right: Azg. Gradaran Posd'oni ew Shrjakayits'/Armenian Nat. Library of Boston & Vicinity (Ազգային Գրադարան Պոստոնի եւ Շրջակայից)
H. H. D. Lōrensi Zhoghovrd. Gradaran/Himnuats 1916, April 1 / A.R.F. [Lawrence, MA] Public Library/Established 1916 April 1 (Հ. Յ. Դ. Լօրէնսի Ժողովրդ./Գրադարան/Հիմնուած 1916 Ապրիլ 1)
Left: The Foreign Book-Store/Boston, Mass. / Amerikayi Gratun/L. Otapashean [Odabashian] (Ամերիկահայ Գրատուն/Լ. Օտապաշեան);
Right: Artsiw Hratarakchakan Gravacharatun / Ardziv Pub. Book Store / P.O. Box 165 Sta. A / Boston, Mass. (Արծիւ Հրատարակչական Գրավաճառատուն)
Left: Azgayin Gradaran Niwpriport' / Armenian Library, Newburyport (MA) (Ազգային Գրադարան Նիւպրիփօրթ);
Right: Haykakan Gradaran Prichuōt'ěri/Himnuats 1913in [Established 1913] / Armenian Library of Bridgewater [MA] (Հայկական Գրադարան Պրիճուօթըրի/ Հիմնուած 1913 ին)
Left: Azgayin Gradaran/Arm. Library Nashua, N.H. / Himnuats Hoktember 1, 1897 i Nēshuē [established October 1, 1897 in Nashua] (Ազգային Գրադարան/ Հիմնուած Հոկտեմբեր 1, 1897 Ի Նէշուէ);
Right: Manchestri Haykakan Gradaran / Manchester N.H. Armenian Library / Himnuats 8 Petrvar 1913 [established February 8, 1913] (Մանչէստրի Հայկական Գրադարան/Հիմնուած 8 Փետրվար 1913)
Left: "Armēnia" Gratun / Armenia Book Store / 62 P.O. Box Sta. A Boston, Mass. (Արմէնիա Գրատուն);
Right: Hayrenik' Gratun / Hairenik Book Store / 13 Shawmut St., Boston (Հայրենիք Գրատուն)
Left: Arax Book Store / 94 Central Ave., Chelsea 50. Mass.;
Right: Berberian Bookstore / 837 Washington St. / Boston, Mass.
Left: K'arents Gradun (Provitens) / Karentz Book Store / 34 Pengrove St., Cranston, R.I. (Քարենց Գրատուն [Փրավիտէնս]);
Right: M. K. Boyajian Books Store/ P.O. Box #906 / New Britain, Conn.
Left: Hay Krt'akan Himnarkutiwn / Niw Eork' / Armenian Educational Foundation / 331 4th Ave., New York (Հայ Կրթական Հիմնարկութիւն Նիւ Եօրք);
Right: Kilikia Gradun / 138 E. 28th St. New York, N.Y. (Կիլիկիա Գրատուն)
Left: A. Devejian Library / New York / A. Tevechean Gratun (Ա. Տէվէճեան Գրատուն);
Right: Massis Book Store/137 1/2 East 27th St./New York, U.S.A.
Left: H.H.D. Akumb Gradaran/Pinkhamt'ěni/Himnuats 1917, Hnv. 1 [ARF Club Library/Binghamton (NY)/Established Jan. 1,1917] (Հ. Յ. Դ. Ակումբ Գրադարան/ Պինկհամթընի/Հիմնուած 1917, Յնվ. 1);
Right: B. Tarpinian Book Store / 2913 Fullerton Ave. / Chicago, Ill.